Trung Quốc ra sức chiêu mộ nhân tài trong cuộc đua với Mỹ

Một nhà vật lý hạt nhân của Đại học Princeton, một kỹ sư cơ khí từng giúp NASA nghiên cứu chế tạo trong không gian, một nhà thần kinh học từ Viện Y tế Quốc gia Mỹ, một số nhà toán học danh tiếng cùng hàng chục chuyên gia AI đang rời Mỹ sang làm việc tại Trung Quốc và làn sóng này chưa có dấu hiệu ngừng lại. Theo thống kê từ CNN , ít nhất 85 nhà khoa học từng làm việc tại Mỹ đã gia nhập các viện nghiên cứu Trung Quốc với hợp đồng toàn thời gian kể từ đầu năm ngoái. Hơn một nửa số này rời đi trong năm 2025. Giới chuyên gia nhận định xu hướng chuyển dịch sẽ tiếp tục tăng lên, trong bối cảnh Nhà Trắng thúc đẩy cắt giảm ngân sách nghiên cứu và siết thị thực với các nhân tài nước ngoài, trong khi Trung Quốc lại tăng đầu tư vào đổi mới, nghiên cứu. Một nhà nghiên cứu làm việc tại phòng thí nghiệm của Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc ở Thiên Tân. Ảnh: Xinhua Đây được gọi là hiện tượng "chảy máu chất xám ngược", điều gây lo ngại về khả năng của Mỹ trong việc thu hút và giữ chân các nhà khoa học nước ngoài hàng đầu. Đây vốn là điểm độc đáo đã giúp Mỹ củng cố vị thế dẫn đầu về nghiên cứu khoa học, công nghệ suốt quãng thời gian dài sau Thế chiến II. Và xu hướng trên còn có thể tác động đến cuộc đua giữa Washington và Bắc Kinh trong nỗ lực thống trị các ngành công nghiệp định hình tương lai như AI, điện toán lượng tử, bán dẫn hay công nghệ sinh học. Chính phủ Trung Quốc nhiều năm qua đã tìm cách thu hút các nhà khoa học tài năng từ khắp nơi trên thế giới, trong đó có cả hàng nghìn nhà nghiên cứu gốc Hoa đi du học để theo đuổi bằng cấp cao. Nhiều người sau đó trở thành những nhà tiên phong trong lĩnh vực khoa học, công nghệ ở Mỹ. Nhiệm vụ thu hút nhân tài càng trở nên quan trọng với Bắc Kinh, khi Mỹ duy trì sự kiểm soát chặt chẽ về công nghệ đối với Trung Quốc và Chủ tịch Tập Cận Bình coi năng lực đổi mới là con đường duy nhất giúp đảm bảo an ninh kinh tế. Giờ đây, khi chính quyền Tổng thống Donald Trump thúc đẩy cắt giảm ngân sách nghiên cứu liên bang, tăng cường giám sát nghiên cứu của chính phủ, tăng phí thị thực H1-B đối với lao động nước ngoài tay nghề cao và sử dụng ngân sách liên bang làm đòn bẩy chống lại các trường đại học, nhiệm vụ thu hút nhân tài lại càng được Trung Quốc thúc đẩy. Theo Yu Xie, giáo sư xã hội học tại Đại học Princeton, các trường đại học Trung Quốc xem những thay đổi ở Mỹ là "một món quà từ ông Trump", giúp họ tuyển dụng được nhiều nhân tài và lao động chất lượng cao hơn. "Bạn sẽ nhìn thấy Trung Quốc đẩy mạnh các chương trình nghiên cứu và chương trình đào tạo mới trong cả các lĩnh vực như thế nào", Xie nói. Quốc hội Mỹ đã thể hiện rằng họ sẵn sàng bác bỏ một số đề xuất thu hẹp ngân sách nghiên cứu quyết liệt nhất do chính quyền Trump đưa ra cho năm tài khóa sắp tới. Tuy nhiên, những động thái của ông Trump nhằm cắt giảm ngân sách nghiên cứu khoa học vài tháng gần đây, cũng như việc tăng cường giám sát sinh viên và nhà nghiên cứu quốc tế nộp đơn xin thị thực, đã tạo ra nhiều bất ổn. Trung Quốc những năm qua đã chào đón ngày càng nhiều học giả từ Mỹ và khắp nơi trên thế giới. Theo giới quan sát, những thay đổi hiện tại ở Mỹ có thể tạo ra cơ hội đáng kể hơn cho các tổ chức Trung Quốc thu hút nhân tài toàn cầu. Một bài xã luận hồi tháng 7 đăng trên tờ People's Daily , cơ quan ngôn luận của đảng Cộng sản Trung Quốc, đã cho thấy Bắc Kinh nhìn nhận cơ hội này như thế nào, khi mô tả Trung Quốc là "bến đỗ an toàn" và "nền tảng xuất chúng" đối với những học giả Trung Quốc hay người Mỹ gốc Hoa đang phải chịu hành vi "can thiệp liều lĩnh" từ "một số nước phương Tây". Thu hút nhân tài bằng mọi giá Theo những nguồn tin am hiểu vấn đề, trong các trường đại học Trung Quốc, phần lớn phản ứng trước "cơ hội mới" đang diễn ra nơi hậu trường, khi các trường kín đáo liên hệ mời những nhà nghiên cứu đang làm việc tại Mỹ về làm việc. Lu Wuyuan, nhà hóa học protein từng là giáo sư tại Đại học Maryland trước khi chuyển đến Đại học Phúc Đán ở Thượng Hải vào năm 2020, cho hay "làn sóng người nộp đơn xin việc từ nước ngoài đã gia tăng rõ rệt". "Tôi biết các đại học Trung Quốc đang nỗ lực hết sức để tận dụng cơ hội này như một món quà", Lu nói, thêm rằng việc các nhà khoa học được đào tạo ở nước ngoài trở về Trung Quốc đã trở thành một "xu hướng mạnh mẽ, có lẽ không thể đảo ngược". Giáo sư Liu Jun, chủ nhiệm ngành thống kê tại Đại học Thanh Hoa ở Bắc Kinh, người trở về Trung Quốc vào năm 2024 và đảm nhận vị trí mới sau khi nghỉ hưu tại Đại học Harvard, cho biết các khoa riêng lẻ ở Thanh Hoa, như khoa của ông, "chắc chắn muốn tận dụng cơ hội này" bằng cách liên hệ với những đồng nghiệp tại Mỹ, đồng thời dùng những hội nghị để truyền đi thông điệp rằng họ đang muốn phát triển hơn nữa và rất cần nhân tài. Một số nỗ lực chiêu mộ được công khai trên mạng. Một bài đăng trên mạng xã hội từ Đại học Vũ Hán hồi đầu năm đã mời gọi "nhân tài từ khắp nơi trên thế giới nộp đơn" cho vị trí giáo sư tại trường. Bảng lương kèm theo cho thấy những người nghiên cứu về robot, AI hoặc an ninh mạng có thể kiếm được nhiều nhất từ các quỹ nghiên cứu chuyên biệt của trường. Đại học Vũ Hán cũng cam kết cấp vốn đối ứng cho các khoản tài trợ quốc gia lên tới hơn 400.000 USD. Những đề nghị hấp dẫn như vậy, trong đó có cả các phúc lợi như ưu tiên tiếp cận tài trợ nghiên cứu, tiền thưởng, trợ cấp nhà ở và hỗ trợ gia đình, được hàng loạt trường đại học trên khắp Trung Quốc quảng bá hàng năm và thường gắn liền với quỹ chính phủ trung ương dành cho "nhân tài trẻ xuất sắc" từ nước ngoài. Chương trình này là một phần của một mạng lưới tài trợ và chiêu mộ đã được thiết lập khá ổn định ở Trung Quốc và không phải tất cả đều tập trung vào học thuật. Ví dụ, chương trình Khải Minh nhằm tìm kiếm những nhà nghiên cứu cao cấp về lĩnh vực công nghệ thương mại của Trung Quốc, thường yêu cầu ứng viên phải có bằng tiến sĩ và kinh nghiệm làm việc ở nước ngoài. Một nhà tuyển dụng Trung Quốc cho hay các chuyên gia có kinh nghiệm trong lĩnh vực bán dẫn là trọng tâm mời chào chính ở tỉnh Giang Tô. Tại đây, ngành công nghiệp sản xuất chip đang chịu áp lực đổi mới sau khi Mỹ thắt chặt việc xuất khẩu công nghệ quan trọng này. "Vì Mỹ 'gây tắc nghẽn' cho chúng tôi, nên mọi người hiện tập trung vào lĩnh vực mạch tích hợp. Nhu cầu nhân tài về mạch tích hợp không chỉ có ở khu vực, ai cũng cần nó", chuyên gia tuyển dụng nói. Theo ông, năm tới, trọng tâm có thể chuyển sang cả AI hay khoa học lượng tử, đặc biệt là trong lĩnh vực truyền thông lượng tử và đo lường chính xác. Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình (giữa) trong lễ trao huy chương và giấy chứng nhận giải thưởng khoa học, công nghệ tại Bắc Kinh tháng 6/2024. Ảnh: Xinhua Hồi tháng 8, chính quyền Trung Quốc thông báo một loại thị thực mới cho các tài năng khoa học và công nghệ trẻ, được gọi là "thị thực K", có hiệu lực từ ngày 1/10. Vào tháng 7, Quỹ Khoa học Tự nhiên Quốc gia Trung Quốc mở thêm một đợt nộp đơn cho chương trình tài trợ nghiên cứu dành cho "nhân tài trẻ xuất sắc" từ nước ngoài, bổ sung vào đợt tuyển sinh thường niên đầu năm. Chính phủ Mỹ lâu nay xem các chương trình thu hút nhân tài của Trung Quốc là một mối đe dọa. Cục Điều tra Liên bang Mỹ (FBI) mô tả chúng là một phần trong nỗ lực "đánh cắp công nghệ nước ngoài" nhằm thúc đẩy các mục tiêu do chính phủ và quân đội Trung Quốc đề ra. Hưng thịnh về khoa học - công nghệ Những nỗ lực bền bỉ của Trung Quốc nhằm giữ chân và tuyển dụng nhân tài cũng được hỗ trợ bởi mục tiêu vươn lên về kinh tế cũng như năng lực khoa học ngày càng phát triển ở chính nước này. Lu, nhà hóa học protein tại Đại học Phúc Đán, đã chứng kiến bước chuyển mình này. Lu cho biết khi ông quyết định tiếp tục nghiên cứu sau đại học tại Mỹ vào năm 1989, Trung Quốc "vẫn nghèo nàn, thiếu thốn tài nguyên và lạc hậu về khoa học, công nghệ". "Tôi sẽ không có được cơ hội phát triển như một nhà nghiên cứu học thuật nếu tôi ở lại Trung Quốc lúc bấy giờ và tôi mãi mãi biết ơn đất nước đã chấp nhận mình", ông nói. Nhưng nhiều thứ đã thay đổi ở Trung Quốc từ đó đến nay, khi nền kinh tế quốc gia tăng trưởng nhanh chóng và chính phủ tăng cường chi tiêu cho nghiên cứu và phát triển. Theo dữ liệu gần đây nhất từ Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), năm 2023, Trung Quốc chi hơn 780 tỷ USD cho nghiên cứu và phát triển, so với con số khoảng 823 tỷ USD của Mỹ. "Một quốc gia sẽ hưng thịnh khi khoa học và công nghệ của quốc gia đó hưng thịnh", Chủ tịch Tập mùa hè năm ngoái phát biểu trước giới học giả, các nhà khoa học hàng đầu và quan chức cấp cao ở Bắc Kinh. Ông cam kết Trung Quốc sẽ trở thành một quốc gia mạnh mẽ và tự cường về khoa học và công nghệ vào năm 2035. Những nỗ lực đó đang mang lại kết quả. Chương trình không gian đầy tham vọng của Trung Quốc năm ngoái thu được những mẫu vật đầu tiên trên thế giới từ vùng tối Mặt Trăng. Hồi đầu năm, công ty khởi nghiệp DeepSeek Trung Quốc đã gây sốc cho Thung lũng Silicon với một chatbot mà họ tuyên bố có thể sánh ngang mô hình o1 của OpenAI về hiệu suất nhưng chi phí lại vô cùng khiêm tốn. Dù vậy, một số chuyên gia cho rằng Trung Quốc vẫn còn một chặng đường dài mới có thể bắt kịp Mỹ về vị thế siêu cường khoa học hàng đầu. Động lực nghiên cứu và phát triển của Trung Quốc có thể bị ảnh hưởng bởi nền kinh tế đang chậm lại. Yu Hongtao, trưởng khoa Khoa học Đời sống tại Đại học Tây Hồ, cơ sở nghiên cứu công - tư đầu tiên tại Trung Quốc, cho biết dù lo lắng về tương lai ngành nghiên cứu khoa học tại Mỹ, những chuyên gia, học giả quan tâm đến việc gia nhập đội ngũ giảng viên của trường ông vẫn nên cân nhắc kỹ lưỡng. Tân sinh viên trong khuôn viên Đại học Thanh Hoa ở Bắc Kinh hồi tháng 8/2024. Ảnh: VCG "Nếu quyết định chỉ dựa trên các yếu tố tiêu cực, tức là họ chỉ muốn tránh khỏi tình hình ở Mỹ mà không coi Trung Quốc như một cơ hội, tôi sẽ không khuyến khích họ đến", ông Yu, người đã dành hai thập kỷ làm việc tại Trung tâm Y tế Tây Nam thuộc Đại học Texas, nói. Ông cũng chỉ ra những thách thức đối với những nhân tài nước ngoài muốn đến Trung Quốc làm việc, trong đó có khác biệt về văn hóa và cách thức trao tài trợ. Nhưng nhiều nhà khoa học và chuyên gia mà CNN phỏng vấn đều nhấn mạnh rằng ưu tiên hàng đầu của họ là một nơi họ có thể tiếp tục công việc một cách yên ổn, cùng với nguồn tài trợ dồi dào. Họ tin những thay đổi ở Mỹ sẽ làm thay đổi cục diện hiện tại. "Nếu các trường đại học Mỹ vẫn duy trì tốc độ tài trợ như hiện tại, Trung Quốc sẽ phải mất một thời gian rất, rất dài để bắt kịp", Yau Shing-tung, nhà toán học nổi tiếng từng đoạt huy chương Fields, người đã rời Đại học Harvard sau 35 năm và nhận một vị trí toàn thời gian tại Đại học Thanh Hoa hồi năm 2022, nhận xét. "Nhưng nếu họ mắc sai lầm, để mất những người giỏi nhất, không nhất thiết vào tay Trung Quốc, đó có thể là một thảm họa". Giờ đây, Lu, người đã tự nguyện nghỉ hưu sau hơn hai thập kỷ làm việc tại Đại học Maryland, lo ngại về nguy cơ đổ vỡ sâu sắc hơn trong mối quan hệ mà ông cho là hợp tác cùng có lợi giữa các nhà khoa học của cả Mỹ và Trung Quốc. "Các chính sách của chính quyền Mỹ hiện tại đã bóp nghẹt hợp tác khoa học cùng có lợi giữa hai nước", ông nói, thêm rằng điều này có thể khiến Washington chịu thiệt hại lớn hơn nhiều so với Bắc Kinh, bởi Trung Quốc "đang nhanh chóng và tự tin vươn lên trở thành một cường quốc về khoa học, công nghệ". Vũ Hoàng (Theo CNN, AFP, Reuters )