Nobel Kinh tế 2025 làm sáng tỏ vai trò đổi mới công nghệ với tăng trưởng

200 năm qua, kinh tế thế giới tăng trưởng mạnh mẽ chưa từng có. Nền tảng đến từ dòng chảy đổi mới công nghệ không ngừng. Trong quá trình này, những công nghệ mới liên tục thay thế công nghệ cũ, gọi là "phá hủy sáng tạo". Với việc làm sáng tỏ lý do có phát triển kinh tế và điều kiện để duy trì tăng trưởng bền vững, 3 nhà khoa học Joel Mokyr, Peter Howitt và Philippe Aghion đã được Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển trao giải Nobel Kinh tế 2025. "Công trình của các chủ nhân giải thưởng cho thấy tăng trưởng kinh tế không thể được xem là điều hiển nhiên. Chúng ta cần duy trì những cơ chế cốt lõi của phá hủy sáng tạo để tránh rơi vào tình trạng trì trệ", John Hassler, Chủ tịch Ủy ban Giải Nobel Kinh tế, nhấn mạnh. Từ trái qua, ba nhà khoa học Peter Howitt, Joel Mokyr và Philippe Aghion đoạt giải Nobel Kinh tế 2025. Ảnh: Anh Tú Kinh tế bắt đầu phát triển nhờ đổi mới sáng tạo Trong phần lớn lịch sử nhân loại, mức sống gần như không thay đổi qua các thế hệ. Đôi lúc, vài phát minh quan trọng xuất hiện giúp mang đến một số cải thiện nhưng tăng trưởng nhìn chung trì trệ. Thay đổi thật sự đến khi Cách mạng Công nghiệp bắt đầu tại Anh hơn hai thế kỷ trước. Từ đó, tiến bộ khoa học và đổi mới công nghệ diễn ra liên tục, tạo nên vòng xoáy đổi mới không ngừng, thay vì những sự kiện rời rạc. Đây chính là nền tảng của tăng trưởng kinh tế ổn định và bền vững, được nhà sử học kinh tế Joel Mokyr - người nhận một nửa giải Nobel Kinh tế 2025 - chỉ ra. Ông ví dụ thu nhập gần như không tăng ở Thụy Điển hay Anh từ thế kỷ XIV đến XVIII, dù có những phát minh đáng kể. Nguyên nhân là các ý tưởng mới không tiếp tục được phát triển hay ứng dụng rộng rãi nên không tạo nên cải tiến liên tục. Ngược lại, từ đầu thế kỷ XIX đến nay, Cách mạng Công nghiệp giúp Anh và Thụy Điển duy trì tăng trưởng ổn định, trung bình khoảng 2% mỗi năm - tương đương thu nhập có thể tăng gấp đôi trong một đời người. Vậy cơ chế nào để khoa học và ứng dụng thực tiễn bổ trợ lẫn nhau, giúp duy trì tăng trưởng dài hạn? Tăng trưởng kinh tế lần đầu tiên bắt đầu khi có sự kết nối giữa tri thức lý thuyết (propositional knowledge) và tri thức thực hành (prescriptive knowledge). Tuy nhiên, tăng trưởng bền vững cũng đòi hỏi kiến thức thực tiễn, kỹ thuật và thương mại, như một xã hội cởi mở với sự thay đổi. Đồ họa: Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển Mokyr chỉ ra việc duy trì tăng trưởng đòi hỏi dòng chảy liên tục của tri thức hữu dụng (useful knowledge), gồm 2 loại: tri thức lý thuyết (propositional knowledge) - giải thích tại sao một hiện tượng tự nhiên lại xảy ra và tri thức thực hành (prescriptive knowledge) - mô tả cách để đạt kết quả mong muốn. Trước thế kỷ XVIII, con người chủ yếu dựa vào tri thức thực hành, tức họ biết một thứ có tác dụng, nhưng không hiểu lý do. Còn tri thức lý thuyết lại tách biệt, khiến việc cải tiến dựa trên kiến thức sẵn có khó khăn. Về sau, các nhà khoa học đề ra đo lường chính xác, thí nghiệm có kiểm soát và kết quả có thể tái lập, tạo ra vòng phản hồi giữa lý thuyết và thực hành. Từ đó, tri thức hữu dụng tăng nhanh. Ví dụ, cải tiến động cơ hơi nước nhờ hiểu biết về áp suất khí quyển, hay phát hiện vai trò của oxy trong luyện kim giúp nâng chất lượng thép. 'Phá hủy sáng tạo' giúp duy trì tăng trưởng Khi đã hiểu lý do kinh tế bắt đầu phát triển, câu hỏi tiếp theo là điều kiện gì để nó duy trì tăng trưởng ổn định lâu dài. Đồng chủ nhân Nobel Kinh tế 2025, hai nhà kinh tế Philippe Aghion và Peter Howitt, đã nghiên cứu cơ chế đằng sau điều này. Năm 1992, họ công bố mô hình toán học phức tạp về "phá hủy sáng tạo" (creative destruction). Đây là khái niệm gắn liền với nhà kinh tế Joseph Schumpeter qua cuốn "Chủ nghĩa tư bản, Chủ nghĩa xã hội và Dân chủ" xuất bản năm 1942. Tuy nhiên, Aghion và Peter Howitt đã bổ sung nhiều yếu tố mới. Họ chỉ ra doanh nghiệp cạnh tranh nhau bằng đổi mới. Công ty tạo ra công nghệ tiên tiến hơn sẽ vươn lên dẫn đầu, nhưng sau đó lại bị thách thức bởi người đi sau. Quá trình này tạo nên dòng chảy đổi mới liên tục, vừa phá hủy, vừa kiến tạo, gọi là "phá hủy sáng tạo", động lực thật sự của tăng trưởng dài hạn. Những ví dụ điển hình của "phá hủy sáng tạo" có thể kể đến thương mại điện tử làm thay đổi ngành bán lẻ, dịch vụ phát trực tuyến thay thế băng video và DVD, hay quảng cáo trực tuyến khiến quảng cáo trên báo in dần mất chỗ đứng. Mô hình của hai nhà khoa học cũng xác lập sự cân bằng động giữa các yếu tố: đầu tư R&D, tiết kiệm hộ gia đình, lãi suất và tốc độ tăng trưởng. Đây là mô hình tổng thể đầu tiên mô tả "phá hủy sáng tạo" trong cân bằng vĩ mô. Mô hình của Aghion và Howitt cho thấy có những động lực mạnh mẽ tác động theo nhiều hướng khác nhau đến đầu tư vào R&D và do đó ảnh hưởng đến tăng trưởng kinh tế. Tùy thuộc vào các yếu tố như thị trường và thời điểm, nhu cầu giảm bớt chi tiêu cho R&D có thể khác nhau. Đồ họa: Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển Theo đó, nghiên cứu & phát triển (R&D) có thể bị đầu tư thiếu hoặc quá mức, tùy vào tương quan giữa lợi ích xã hội và lợi ích doanh nghiệp. Nếu đổi mới mang lại lợi ích lâu dài cho xã hội hơn doanh nghiệp, cần trợ cấp cho R&D. Ngược lại, cạnh tranh quá gay gắt khiến đổi mới diễn ra quá nhanh, xã hội có thể đầu tư quá mức, gây rủi ro thừa công nghệ và mất cân bằng. Hay như, tập trung thị trường quá cao hay quá thấp đều cản trở đổi mới. Ví dụ, khi một số công ty trở nên quá lớn, tốc độ tăng trưởng sẽ giảm. Do đó, chính sách chống độc quyền và khuyến khích cạnh tranh lành mạnh rất cần thiết. Ngoài ra, việc hạn chế tự do học thuật hay rào cản với tầng lớp yếu thế cũng có thể khiến "cỗ máy phá hủy sáng tạo" ngừng hoạt động, đưa nhân loại trở lại thời kỳ trì trệ. Giá trị thực tiễn của Nobel Kinh tế 2025 Nobel Kinh tế 2025 được trao trong bối cảnh kinh tế toàn cầu có thể đang ở bước ngoặt mới, khi nhiều người kỳ vọng trí tuệ nhân tạo (AI) thúc đẩy làn sóng tăng trưởng tiếp theo. Nhóm tác giả nhận Nobel cho rằng nếu biết tận dụng AI và khoa học mới để tăng cường mối liên kết giữa tri thức lý thuyết và tri thức thực hành, song song áp dụng chính sách quản trị thông minh, dòng chảy đổi mới và phát triển bền vững sẽ được duy trì. Nhiều năm qua, ông Mokyr luôn được biết đến là người lạc quan về tác động của các đổi mới công nghệ hiện đại. Một thập kỷ trước, nhiều nhà kinh tế cho rằng những phát minh như điện thoại thông minh hay Internet tác động kinh tế nhỏ hơn nhiều so với máy bay hay ôtô. Ông Mokyr phản biện, cho rằng nhiều dịch vụ mới có chi phí rất thấp, thậm chí miễn phí, nên lợi ích của chúng không thể hiện rõ trong dữ liệu kinh tế, song giá trị mang lại vô cùng lớn. Trong cuộc phỏng vấn với AP năm 2015, ông ví dụ gọi dịch vụ nghe nhạc trực tuyến Spotify là một đổi mới "đáng kinh ngạc" mà các nhà kinh tế khó có thể đo lường được tác động. Mokyr kể từng sở hữu hơn 1.000 đĩa CD và trước đó đã dành phần lớn tiền kiếm được thời nghiên cứu sinh để mua đĩa than. Nhưng giờ, ông có thể nghe kho nhạc khổng lồ chỉ với khoản phí nhỏ hàng tháng. Thừa nhận các phát minh mới thường gây xáo trộn, dẫn đến mất việc làm hoặc giảm thu nhập của người lao động trong ngắn hạn nhưng ông cho rằng đổi mới cũng tạo ra những ngành nghề mới và cơ hội chưa từng có trước đây. Công trình nhận Nobel cũng giúp lý giải và chỉ ra rủi ro chiến lược mà châu Âu đang đối mặt nếu tiếp tục tụt lại phía sau Mỹ và Trung Quốc trong các công nghệ của tương lai. Thúc đẩy đổi mới đang trở nên cấp bách khi một nghiên cứu của cựu Chủ tịch Ngân hàng Trung ương châu Âu Mario Draghi chỉ ra năng suất của khu vực này đang ngày càng thua kém Mỹ trong lĩnh vực công nghệ số. Theo Aghion, khối này cần đẩy mạnh nghiên cứu và huy động vốn đầu tư mạo hiểm để biến ý tưởng thành doanh nghiệp. "Châu Âu có nền tảng nghiên cứu cơ bản tuyệt vời nhưng cần khai thác trọn vẹn sức mạnh của đổi mới", ông nói. Ông đồng thời kêu gọi châu Âu học hỏi Mỹ và Trung Quốc, hai nền kinh tế đã dung hòa được chính sách cạnh tranh và chính sách công nghiệp. Theo ông, châu Âu vì quá chú trọng vào cạnh tranh nên đã gần như bác bỏ mọi hình thức can thiệp hay hỗ trợ của chính sách công nghiệp, dẫn đến tuột hậu công nghệ. "Tôi nghĩ đã đến lúc phải thay đổi, tìm ra cách kết hợp hài hòa giữa chính sách công nghiệp và cạnh tranh trong các lĩnh vực như quốc phòng, khí hậu, AI và công nghệ sinh học", ông nói. Ngoài ra, công trình của 3 nhà khoa học cũng là tri thức kịp thời khi xu hướng phi toàn cầu hóa và các rào cản thuế quan đang tăng. Ông Aghion cho rằng chúng là "trở ngại cho tăng trưởng" vì quy mô thị trường càng lớn thì càng có nhiều cơ hội trao đổi ý tưởng, chuyển giao công nghệ và thúc đẩy cạnh tranh lành mạnh. "Bất cứ điều gì hạn chế cởi mở đều là rào cản với tăng trưởng. Tôi thấy đang có những 'đám mây đen' tích tụ, thúc đẩy xu hướng dựng hàng rào thương mại và hạn chế mở cửa", ông nói. Phiên An ( Ủy ban Nobel, Reuters, AP )